Η Μεγάλη Σαρακοστή και η οικογένεια

Η περίοδος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής μας προσφέρει ευκαιρίες πολύτιμες, στην πραγματικότητα μοναδικές, για πνευματική ανάταση, ψυχική κάθαρση, καθημερινή συμμετοχή στην ορθόδοξη λατρεία, oλοκληρωτική βίωση του γνήσιου ασκητικού πνεύματος της Εκκλησίας μας. Πολλές φορές όμως οι γονείς –και μαζί τους οι παιδαγωγοί- αναρωτιούνται: Είναι δυνατόν, και πώς, να βοηθήσουμε τα παιδιά και τους νέους να προσεγγίσουν αυτή την εξαιρετική περίοδο, σε καιρούς δύσκολους, μη πνευματικούς και μάλλον αποτρεπτικούς των διδαγμάτων της Σαρακοστής; Το έργο είναι δύσκολο, είναι αλήθεια αυτό, όχι όμως και ακατόρθωτο. Η Εκκλησία αβοήθητους δεν μας αφήνει. Μας χαρίζει πλούτο ασύγκριτο εφοδίων, στηριγμάτων, παραδειγμάτων και προτύπων, δρόμων και κατευθύνσεων για να φθάσουμε στο τέρμα, που δεν είναι άλλο από την προσωπική συνάντηση του καθενός με τον Σταυρωμένο και Αναστημένο Χριστό. Γι’ αυτό θα προσπαθήσουμε με λόγους απλούς και κατανοητούς λίγες σκέψεις και προτάσεις να καταθέσουμε με πολλή αγάπη και ακόμη περισσότερη αγωνία.

Κατ’ αρχήν λοιπόν η υμνολογία των ημερών που διανύουμε, μας παρουσιάζει ζηλευτές εικόνες, που «μιλάνε» στις ψυχές των παιδιών και βοηθούν στην κατανόηση υψηλότατων εννοιών. Για παράδειγμα, μας λέγουν οι ύμνοι πως άνοιξε το στάδιο των πνευματικών αγώνων, που o χριστιανός διεξάγει για να κατακτήσει το μετάλλιο της αρετής -η παρομοίωση με τη σύγχρονη αθλητική ζωή μπορεί να μας επιτρέψει να συζητήσουμε με τους νέους για την κατάλληλη «προπόνηση» που απαιτείται καθώς «έχουμε αγώνα αύριο»!  Αλλού η περίοδος της Σαρακοστής χαρακτηρίζεται ως πέλαγος, που διαπλέουμε για να φτάσουμε στο λιμάνι της αναστάσεως του Χριστού. Ή ως έρημος την oποία διερχόμαστε, και η Εκκλησία στα μισά της διαδρομής, την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως, μας προβάλλει ένα ευσκιόφυλλο δένδρο –τον Σταυρό τού Χριστού- για να ξαποστάσουμε και να συνεχίσουμε το υπόλοιπο της κοπιαστικής διαδρομής. Ενώ μας παρουσιάζεται και μια στρατιωτική σκηνή, κατά την οποία o πιστός αντιμάχεται τον διάβολο και τα έργα του σκότους στα τείχη της πίστεως, φορώντας την πανοπλία του Σταυρού, το θώρακα της προσευχής, την περικεφαλαία της ελεημοσύνης και το πανίσχυρο όπλο της νηστείας.
Ακόμη, πολύ μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν για τα παιδιά τα ευαγγελικά αναγνώσματα του Τριωδίου. Οι Κυριακές του Τελώνου και του Φαρισαίου, του Ασώτου και τής Απόκρεω, με τρόπο όμορφο και απόλυτα κατανοητό, διδάσκουν στα παιδιά, αλλά και σε όλους μας, τις μεγάλες αρετές της ταπεινοφροσύνης, της μετάνοιας και της αγάπης. Και αργότερα η συνάντηση του Φιλλίπου και του Ναθαναήλ με τον Χριστό (Α΄ Νηστειών), η θαυματουργική θεραπεία του παραλυτικού (Β΄ Νηστειών) και του δαιμονισμένου νέου (Δ΄ Νηστειών) μας χειραγωγούν σε σφαίρες πνευματικές ανώτερες, ουράνιες. Τα υπόλοιπα ευαγγελικά αναγνώσματα μπορεί με τρόπο παιδαγωγικό να ερμηνευτούν σε νέους λίγο μεγαλύτερης ηλικίας, υπογραμμίζοντας τα θεία και υψηλά νοήματα που αυτά περιέχουν.
 Εκτός από τις διδακτικές εικόνες και τα αγιογραφικά κείμενα, μας προβάλλει η Εκκλησία και τις μορφές αυτής της περιόδου, ως πρότυπα μετανοίας και πνευματικού αγώνα, παραδείγματα ασκητικού ήθους και θυσίας υπέρ της ακεραιότητος της ορθόδοξης πίστης μας, που μόνο αυτή λυτρώνει. Τα παιδιά και οι νέοι αρέσκονται να ακούνε ιστορίες, συνεπώς και να μαθαίνουν τους βίους των Αγίων, και η ζωή εκείνων που πρωταγωνιστούν αυτήν την περίοδο είναι συγκλονιστική. Ο άγιος Ανδρέας Κρήτης, o άγιος Ιωάννης συγγραφέας του βιβλίου «Κλίμαξ», η oσία Μαρία η Αιγυπτία, o άγιος Ἰωάννης o Δαμασκηνός, o άγιος Θεόδωρος o Στουδίτης, o άγιος Γρηγόριος o Παλαμάς και τόσοι άλλοι, o καθένας με τον δικό του ξεχωριστό τρόπο μας oδηγεί στην ταπείνωση, μας στηρίζει στην ορθή πίστη, μας παρακινεί σε μετάνοια. Ένα πρώτο σημείο επαφής με τη Σαρακοστή μπορεί να είναι το αγιολόγιό της. Ας γνωρίσουμε λοιπόν τις μορφές, που προβάλλονται αυτές τις ημέρες, και με διάκριση μεγάλη ας παρουσιάσουμε τις μορφές αυτές στα παιδιά, κρίνοντας τι από τη ζωή τους πρέπει ιδιαιτέρως να υπογραμμίσουμε, ανάλογα και με την ηλικία των παιδιών που απευθυνόμεθα.
Το ίδιο ισχύει για τα γεγονότα που ξαναθυμόμαστε, σαν φτάσουμε π.χ. στην Κυριακή της Ορθοδοξίας και διηγηθούμε στα παιδιά τα βασικά σημεία της Εικονομαχίας, μιας περιόδου σχεδόν ενός αιώνα που ταλαιπώρησε τους χριστιανούς, αλλά τελικώς  ανέδειξε την αλήθεια γύρω από την προσκύνηση του Θεού και την τιμή των Αγίων και των ιερών εικόνων. Η αναφορά αυτή στις ιερές εικόνες, στις τελετές,  τα σύμβολα και ακόμη στον Τίμιο Σταυρό, που προσκυνούμε τη Γ΄ Κυριακή των Νηστειών, έχει πολύ να συναρπάσει και να ωφελήσει τα παιδιά.
 Γνωρίζουμε ότι χαρακτηριστικό γνώρισμα της Σαρακοστής είναι o λατρευτικός της πλούτος, που μάλιστα χαιρόμαστε μόνο κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Οι περισσότερες  Ακολουθίες βέβαια είναι λίγο μακρόσυρτες, που υπογραμμίζουν την έννοια της μετάνοιας και της ψυχικής κάθαρσης. Και είναι ίσως δύσκολο για τα παιδιά και τους νέους να εξοικειωθούν με αυτές, που μοιάζουν μάλλον μονότονες και βαρετές. Παρ’ όλ’ αυτά ας μη διστάσουμε να προτείνουμε στα παιδιά τη συμμετοχή σε μία Προηγιασμένη Θ. Λειτουργία ή και ένα Μεγάλο Απόδειπνο. Ας το επιχειρήσουμε αφήνοντας τελείως ελεύθερο το παιδί στην τελική επιλογή, γνωρίζοντας ότι στη νεαρή ηλικία o άνθρωπος έχει μια ξεχωριστή σχέση με τον Θεό Πατέρα και μάλιστα «καταλαβαίνει» -στην πραγματικότητα: βιώνει- πολύ περισσότερα από τους μεγαλυτέρους, καθώς η ψυχή του δεν έχει ακόμη αμαυρωθεί τόσο πολύ. Εδώ θα θέλαμε να υπογραμμίσουμε τη σημασία τής προσωπικής προσευχής, όταν η οικογένεια –με τη συμμετοχή, ή καλύτερα την παρότρυνση των γονέων- στο εικονοστάσι του σπιτιού αποθέτει όλες τις ελπίδες, τα προβλήματα, τα εμπόδια αλλά και τις χαρές της οικογενειακής ζωής στον μεγάλο Φίλο των παιδιών και των νέων, τον Χριστό, κατά τη διάρκεια της βραδυνής προσευχής, που ενδεχομένως περιλαμβάνει oρισμένους από τους ύμνους ή και τους ψαλμούς του Μεγάλου Αποδείπνου.
Στο κεφάλαιο «λατρεία» θα θέλαμε επίσης να τονίσουμε πόσο σημαντική θα ήταν η συμμετοχή των παιδιών στα λειτουργικά δρώμενα, π.χ. να κρατούν μια εικόνα στη λιτανεία της Κυριακής τής Ορθοδοξίας, ή να παρακολουθούν τα ψαλλόμενα από τα ειδικά τευχίδια που κυκλοφορούν. Επιπλέον θα προτείναμε τον συνδυασμό μιας ιεράς Ακολουθίας, π.χ. των Χαιρετισμών στην Υπεραγία Θεοτόκο, με μια οικογενειακή εκδρομή σε ένα κοντινό Μοναστήρι. Έτσι, επιτυγχάνεται η oμαδική προσευχή και η συμμετοχή στη λατρεία, αλλά προωθείται και η επικοινωνία των μελών της οικογένειας, πράγμα πολύ σημαντικό σε μια εποχή που η κρίση στην οικογένεια λαμβάνει τεράστιες διαστάσεις.
 Πολλοί γονείς μας ρωτούν, δικαιολογημένα, τι πρέπει να πράξουν σχετικά με τη νηστεία στα παιδιά τους την εκτεταμένη περίοδο της Σαρακοστής. Και φυσικά πάντοτε επισημαίνουν το νεαρό της ηλικίας των, τους εργώδεις ρυθμούς των σπουδών τους, τη μόλυνση του περιβάλλοντος και πολλά ακόμη που συντελούν σε έναν έντονο προβληματισμό γύρω από τον πανάρχαιο θεσμό και τη σύγχρονη εποχή, ζητώντας την κατανόηση και τη συγκατάβαση τής Εκκλησίας. Η απάντηση φυσικά είναι πάντα ότι η νηστεία είναι μία άσκηση, που συνοδεύει τη γενικώτερη προσπάθεια προετοιμασίας αυτών των ημερών για τον κατάλληλο εορτασμό του Πάσχα. Η Εκκλησία έχει καθορίσει τον τρόπο της νηστείας, όπως και τις τυπικές διατάξεις που αφορούν γενικότερα στη συγκεκριμένη περίοδο, χωρίς «εκπτώσεις» παρά μόνο για εκείνους που «δι’ ασθένειαν σωματικήν» δεν μπορούν να ανταποκριθούν. Ο Πνευματικός της οικογένειας μπορεί να βοηθήσει πολύ στο σημείο αυτό, γνωρίζοντας τις ξεχωριστές συνθήκες κάθε προσώπου –μικρότερου ή και μεγαλύτερου στην ηλικία- και να δώσει τις κατάλληλες προτροπές, με τη σοφία και τη σύνεση που τον διακρίνει.
Σε κάθε περίπτωση, όλοι μπορούμε να νηστέψουμε, να στερηθούμε κάτι που μας αρέσει, να καταλάβουμε ότι το πιο σημαντικό δεν είναι το τι έχεις, αλλά το τι είσαι! Στην υπερκαταναλωτική εποχή μας, έχουμε τα παιδιά μας κακομαθημένα δυστυχώς πολλές φορές, να τα θέλουν όλα, ή ακόμη χειρότερο να νομίζουμε εμείς ότι πρέπει να τα έχουν όλα. Το γνήσια ασκητικό πνεύμα της Ορθοδοξίας μας συνιστά εγκράτεια και αυτοκυριαρχία, αποδέσμευση του ανθρώπου από όλα όσα τον κρατούν δέσμιο στις επιθυμίες τής γης. Η νηστεία αποτελεί άσκηση ελευθερίας. Αυτήν την ελευθερία δεν επιζητούν οι επαναστατημένοι νέοι μας; Η Εκκλησία μας την προσφέρει! Γι’ αυτό και από νωρίς μπορούμε να μιλήσουμε στα παιδιά μας για την αυτάρκεια, τη σωφροσύνη και την ταπείνωση που χαρίζει στον αγωνιστή το άθλημα της νηστείας.
Κι ακόμα να τονίσουμε στα παιδιά ότι η αληθινή νηστεία, αυτήν που θέλει o Θεός, είναι η νηστεία των τροφών αλλά κυρίως των παθών! Οι ιεροί της Εκκλησίας μας Πατέρες τέμνουν στο σημείο αυτό πολύ πρωτοποριακούς δρόμους, όταν π.χ. o Μέγας Βασίλειος παρατηρεί «Δεν τρώγεις τα κρέατα των ζώων, αλλά τρώγεις τα κρέατα του αδελφού σου. Δεν πίνεις οίνο, αλλά δεν είσαι εγκρατής στις ύβρεις». Ποιο είναι λοιπόν το όφελος της ψυχής όταν από τη μια εγκρατευόμαστε στις τροφές και από την άλλη αφήνουμε τον εγωισμό, την κατάκριση, τη συκοφαντία, και κάθετι αμαρτωλό που έχει κατακλύσει την εποχή μας να κυριαρχεί στην καθημερινή μας πραγματικότητα; Πολύ περισσότερο, ποιο είναι το όφελος της ψυχής όταν από τη μια εγκρατευόμαστε στις τροφές και από την άλλη μας είναι τελείως αδύνατον να συγχωρήσουμε, να ζητήσουμε «συγνώμη», να πούμε μια ζεστή «καλημέρα», να δεχτούμε την ιδιαιτερότητα του καθενός; Ο σκοπός κάθε ασκητικής προσπάθειας δεν είναι μόνο η αποκοπή των παθών, αλλά και η πρόσκτηση των αρετών. Μια περίοδος νηστείας είναι η καλύτερη ευκαιρία να «ενδυθούμε» την αγάπη, τη δικαιοσύνη, την πραότητα, την ευσπλαχνία, την ελεημοσύνη, την ταπεινοφροσύνη. Όλα εκείνα που ανύστακτα ποθεί η ψυχή κάθε νέου ανθρώπου είναι ακριβώς η κατάκτηση της εν Χριστώ ελευθερίας, που αποδεσμεύει τον άνθρωπο από τα πάθη και του χαρίζει το μονάκριβο προνόμιο της γνήσιας oλοκλήρωσης. Μια αληθινή «σπουδή» στο ζήτημα της νηστείας πρέπει οπωσδήποτε να περιλαμβάνει το λόγο του Ιερού Χρυσοστόμου «Νηστεύεις; Απόδειξε το με τα έργα σου. Αν δεις φτωχό να τον ελεήσεις, αν δεις εχθρό να συμφιλιωθείς μαζί του». Με αυτές τις προϋποθέσεις οι έφηβοι θα δουν διαφορετικά αυτόν τον πανάρχαιο θεσμό της Εκκλησίας μας, που άλλωστε έτσι τοποθετείται και στη σωστή βάση του.
Αν η πνευματική ζωή είναι μια καθημερινή περιπέτεια για την κατάκτηση της αγιότητας, η περίοδος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής αποτελεί μια υψηλή κορυφή που όλους μας σαγηνεύει. Ας προσπαθήσουμε να τη βιώσουμε με γνησιότητα, γνωρίζοντας πως όλα όσα η Εκκλησία μας παρέχει (η λατρεία, η νηστεία, η μετάνοια) αποτελούν μέσα για την επίτευξη ενός μεγάλου σκοπού. Κι ας βοηθήσουμε τα παιδιά και τους νέους να μας ακολουθήσουν στο ταξίδι της, ένα ταξίδι που μεταμορφώνει τον εσωτερικό εαυτό μας και ομορφαίνει τη ζωή μας. Έχουμε πολλά να ωφεληθούμε όλοι μας. Καλό αγώνα! Καλή και πετυχημένη πορεία!

π. Συμεών Βενετσιάνος